W 2008 roku darowałem swojemu synowi dom wraz z działką. Syn zobowiązał się do zapewnienia mi opieki do końca życia. Na początku wszystko układało się doskonale. Syn wywiązywał się z obietnic. Od kilku miesięcy wszystko się zmieniło. Syn popadł w złe towarzystwo, nadużywa alkoholu, a ostatnio mnie pobił. Czy mogę odwołać darowiznę?
Umowa darowizny to jedna z najczęstszych umów zawieranych między najbliższymi. Jej istota polega na tym, że darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego przekazania na rzecz drugiej osoby jakiegoś składnika majątkowego. Nie zawsze jednak oznacza to, że darczyńca nie oczekuje niczego w zamian.
Darczyńca może zwykle liczyć na wdzięczność obdarowanego, a nawet jego opiekę. Nie są to jednak dla obdarowanego obowiązki prawne, lecz tylko moralne. Zasadniczo darowizna jest zobowiązaniem jednostronnym. Darczyńca, dokonując jej, zwykle nic od obdarowanego nie chce i nie powinien mieć w stosunku do obdarowanego żadnych żądań w związku z dokonaną darowizną. Może nałożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania (polecenie), ale istnieje możliwość uchylenia się od jego wypełnienia przez obdarowanego. Jeśli starsza osoba pragnie podarować komuś swoją nieruchomość w zamian za dożywotnią opiekę, powinna skorzystać z możliwości, jakie daje umowa dożywocia. Na podstawie umowy dożywocia osoba fizyczna przenosi własność swojej nieruchomości na inna osobę fizyczną lub prawną, a w zamian za to nabywca tej nieruchomości zapewnia jej dożywotnie utrzymanie.
W opisywanym przypadku darczyńca nie zawarł umowy dożywocia, lecz jedynie zawierzył ustnym zapewnieniom syna o jego dożywotniej wdzięczności.
Darowizna to, co do zasady, świadczenie bezzwrotne, jednak w niektórych przypadkach może wchodzić w rachubę jego zwrot.
Zgodnie z przepisami Ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.) odwołanie darowizny już wykonanej może nastąpić tylko wtedy, gdy obdarowany dopuścił się rażącej niewdzięczności w stosunku do obdarowanego (art. 898 kc).
Tylko poważne przewinienia
Co prawda w kodeksie cywilnym nie wyjaśniono, czym jest rażąca niewdzięczność, jednak z orzeczeń Sądu Najwyższego wynika, że nie może być powodem odwołania darowizny widzimisię darczyńcy, jego nagła niechęć spowodowana błahymi przyczynami. Drobne scysje czy nieporozumienia nie stanowią o rażącej niewdzięczności. W świetle utrwalonego orzecznictwa „rażąca niewdzięczność” to takie zachowania obdarowanego, które są skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieprzyjaznym i wrogim. Krzywdy muszą być więc wyrządzone świadomie. Przykładem rażącej niewdzięczności może być popełnienie w stosunku do darczyńcy przestępstwa, np. kradzieży, pobicia, znieważenia go, zniszczenia jego mienia. Za rażącą niewdzięczność uważa się niewywiązywanie się wobec darczyńcy z obowiązków, jakie ma syn wobec rodziców czy wnuczka wobec dziadka, a zatem na przykład odmowa udzielenia opieki i pomocy w chorobie, mimo że obdarowany mógł jej udzielić.
Rażącą niewdzięczność należy udowodnić
Darczyńca musi wykazać przed sądem, że obdarowany rzeczywiście dopuścił się wobec niego rażącej niewdzięczności. Z orzeczeń Sądu Najwyższego wynika, że darowizna może zostać odwołana także wówczas, gdy wysoce naganne zachowanie obdarowanego skierowane jest przeciwko osobie bliskiej darczyńcy. Tak będzie, jeśli obdarowany syn dopuszcza się np. wyzwisk i innej agresji wobec żony darczyńcy – swojej macochy.
W jednym z orzeczeń za rażącą niewdzięczność obdarowanej córki uzasadniającą odwołanie darowizny SN uznał brak jej reakcji na znęcanie się nad matką przez męża córki. Niedopuszczalne jest też tolerowanie aktów agresji, choćby słownej, wobec darczyńcy ze strony dzieci obdarowanego.
Odwołać darowiznę wolno nie tylko darczyńcy. Mogą to też uczynić jego spadkobiercy. Wchodzi to w rachubę tylko wówczas, gdy w chwili śmierci były powody do odwołania darowizny przez darczyńcę albo gdy obdarowany umyślnie doprowadził do śmierci darczyńcy.
Odwołanie darowizny nie jest dopuszczalne, gdy darczyńca przebaczył niewdzięcznikowi. Motywy przebaczenia nie są istotne. Jest ono skuteczne, nawet gdy darczyńca nie jest zdolny do czynności prawnych, na przykład na skutek demencji. Wystarczy, że działa on z dostatecznym rozeznaniem, które pozwala mu świadomie wyrazić wolę przebaczenia.
Trzeba również zaznaczyć, że zgodnie z art. 899 § 3 kc darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.
Oświadczenie o odwołaniu darowizny zgodnie z art. 900 kc powinno zostać złożone obdarowanemu na piśmie.
Wskazane jest podanie przyczyny odwołania darowizny. Jednak nawet jeśli przyczyna nie zostanie w takim oświadczeniu podana, odwołanie darowizny może być ważne.
Odwołanie darowizny staje się skuteczne z chwilą, gdy dojdzie do adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią.
W przypadku odwołania darowizny nieruchomości niezbędne jest zawarcie umowy o powrotnym przeniesieniu własności nieruchomości na rzecz darczyńcy w formie aktu notarialnego. W przypadku braku zgody obdarowanego na przeniesienie własności z powrotem na darczyńcę należy złożyć wniosek do sądu o wydanie wyroku zastępującego oświadczenie darczyńcy na podstawie art. 64 kc.
Następca oddaje gospodarstwo
Odrębnie (w Ustawie z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników – Dz. U. 2008.50.291 t.j.) została unormowana kwestia odwrócenia skutków tzw. umowy z następcą, na podstawie której dochodzi do przekazanie następcy gospodarstwa rolnego z chwilą nabycia przez rolnika prawa do emerytury bądź renty, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Umowa z następcą łączy w sobie elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego i w pewnych aspektach wykazuje podobieństwo do umowy darowizny (nieodpłatność przekazania gospodarstwa). Taka umowa może być rozwiązana na żądanie rolnika jedynie przez sąd. Następca będzie musiał oddać gospodarstwo, jeśli:
• nie podjął albo zaprzestał pracy w gospodarstwie rolnika bez usprawiedliwionych powodów, nie wywiązuje się z obowiązków przyjętych w umowie lub postępuje w taki sposób, że nie można wymagać od rolnika, aby spełnił obowiązki względem następcy;
• uporczywie postępuje wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
– dopuścił się wobec niego albo jednej z najbliższych mu osób rażącej obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu albo wolności;
• uporczywie nie wywiązuje się z obowiązków wobec rolnika, wynikających z umowy lub z przepisów prawa, a więc np. z obowiązku alimentacyjnego.
W jednym z wyroków Sąd Najwyższy przyjął, że powodem rozwiązania takiej umowy jest zachowanie następcy, który po przekazaniu mu przez rodziców dobrze prosperującego gospodarstwa rolnego w ciągu kilku lat sprzedał inwentarz, zaniechał uprawy roli i zaczął ją wyprzedawać, a uzyskane pieniądze roztrwonił, doprowadzając gospodarstwo do ruiny.
Podsumowując, należy stwierdzić, że odwołanie wykonanej darowizny nie jest sprawą prostą, ale liczne wyroki Sądu Najwyższego dotyczące takich spraw pokazują, że możliwą.
- Jacek Balcerak
konsultacja: Agnieszka Dybowska
