Pytanie: Ryszard i Maria zawarli związek małżeński w marcu 2004 roku i z mocy prawa pozostawali w ustroju wspólności majątkowej. Pół roku później Ryszard poznał Annę, z którą nawiązał romans. Maria, gdy dowiedziała się o romansie męża, podjęła próbę ratowania związku. Namówiła Ryszarda na udział w terapii rodzinnej. W 2005 roku Ryszard zrezygnował z terapii i wyprowadził się do Anny. Przez sześć lat nie utrzymywał kontaktów z żoną. W 2011 roku Ryszard złożył pozew o rozwód, który został orzeczony po kilku miesiącach z jego wyłącznej winy. Następnie Maria wniosła o podział majątku wspólnego, przy czym zażądała ustalenia, iż jej udział w majątku wspólnym wynosi ¾, zaś udział Ryszarda D. – ¼, motywując swoje żądanie długotrwałą separacją faktyczną stron. Maria wskazała także, że majątek wspólny składa się z czterech wartościowych nieruchomości, z których trzy zostały zakupione po wyprowadzeniu się Ryszarda za pieniądze pochodzące wyłącznie z jej zarobków, zaś jedną nieruchomość nabyli wspólnie w mężem ze środków uzyskanych jako prezent weselny. Ryszard samodzielnie nie zgromadził żadnego majątku, ponieważ prowadził wystawny tryb życia. W rezultacie Maria wywiodła, że skoro małżonkowie przyczyniali się do powstania majątku wspólnego w rażąco nieproporcjonalnym stopniu, to podział tego majątku po połowie byłby niesprawiedliwym rozwiązaniem. Czy wniosek Marii o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym jest zasadny?
Zasadą prawa rodzinnego jest to, iż oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Mówi o tym art. 43 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (zwany dalej Kro). Zasada równych udziałów małżonków w majątku wspólnym obowiązuje bez względu na stopień, w którym każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego i niezależnie od przyczyny ustania wspólności.
WYJĄTEK OD ZASADY: NIERÓWNE UDZIAŁY
Wyjątkiem od zasady równych udziałów małżonków w majątku wspólnym jest możliwość ustalenia innej wielkości tych udziałów, tj. nierównych udziałów.
W wyniku wykładni art. 43 § 2 Kro przyjmuje się, że w sytuacjach wyjątkowych ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może polegać nawet na całkowitym pozbawieniu jednego z małżonków udziału w tym majątku (jednakże rozstrzygnięcie takie może zapaść tylko w sytuacjach wyjątkowych).
Istotnym jest, że ustalenie nierównych udziałów może dotyczyć tylko całego majątku wspólnego. Przyjmuje się, iż nie można żądać ustalenia nierównych udziałów w poszczególnych składnikach tego majątku.
PRZESŁANKI NIERÓWNYCH UDZIAŁÓW
Warunkiem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym jest łączne spełnienie dwóch wymogów: istnienie ważnych powodów i różny stopień udziału obojga małżonków w tworzeniu wspólnego majątku.
Przy ocenie istnienia „ważnych powodów”, w rozumieniu art. 43 § 2 Kro, należy mieć na względzie całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z 5 października 1974 r., III CRN 190/74).
Ważne powody ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym zachodzą przede wszystkim wówczas, gdy jedno z małżonków, przeciwko któremu skierowane jest żądanie ustalenia nierównych udziałów, w sposób rażący lub uporczywy nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego stosownie do posiadanych sił i możliwości zarobkowych. Przykładem może być tu hulaszczy tryb życia jednego z małżonków bądź trwonienie majątku wspólnego w wyniku uzależnienia od hazardu lub alkoholu.
Ważnym powodem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym może być również długotrwała separacja faktyczna małżonków, zwłaszcza uzgodniona przez nich i akceptowana, podczas której każde z nich gospodarowało samodzielnie i pracowało niejako „na własny rachunek”. W przytoczonym na wstępie przykładzie małżonkowie nie mając orzeczonego rozwodu przez wiele lat nie żyli razem i w tym czasie żona ciężko pracowała, zaś mąż nie pracował i prowadził naganny tryb życia. Niesprawiedliwe byłoby więc przyznanie małżonkom równych udziałów w majątku wspólnym po orzeczeniu rozwodu. Zatem żona, która przez lata pracowała na wspólny majątek, słusznie żąda przyznania jej większego udziału przy jego podziale.
Jednocześnie należy podkreślić, że o istnieniu ważnych powodów nie przesądza automatycznie obciążająca jedno z małżonków wina rozkładu pożycia małżeńskiego stwierdzona w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację ani ustalenie w wyroku unieważniającym małżeństwo, że jedno z małżonków zawarło je w złej wierze.
O istnieniu ważnych powodów nie świadczy również okoliczność, że jedno z małżonków nie przyczyniło się do powstania majątku wspólnego z powodów niezawinionych, niezależnych od niego albo z innych usprawiedliwionych względów, np. gdy z powodu choroby lub bezrobocia nie miało możliwości uzyskania zatrudnienia (pomimo faktycznych starań o to) albo gdy pobierało naukę w celu osiągnięcia kwalifikacji zawodowych.
Podkreśla się, że przyczynianie się małżonków do powstania majątku wspólnego stanowią nie tylko ich działania prowadzące bezpośrednio do powiększenia tego majątku, ale także całokształt starań o założoną przez zawarcie małżeństwa rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb. O stopniu tego przyczynienia się nie decyduje wyłącznie wysokość zarobków lub innych dochodów osiąganych przez małżonków wykorzystanych na zaspokojenie potrzeb rodziny. Dla jego określenia ma znaczenie, czy posiadanymi zasobami małżonkowie gospodarują racjonalnie, a w szczególności czy lekkomyślnie ich nie trwonią.
Zgodnie z treścią art. 43 § 3 Kro przy ocenie, w jakim stopniu każde z małżonków przyczyniło się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Wartości tej pracy nie można szacować według kryteriów szacowania wartości odpłatnych usług. Z reguły w normalnie funkcjonującej rodzinie nie może być mowy o nierównym przyczynieniu się małżonków do powstania majątku wspólnego, gdy utrzymaniem rodziny obarczony jest mąż, a niepracująca zarobkowo żona zajmuje się wychowaniem dzieci i pracą w gospodarstwie domowym.
POSTĘPOWANIE ZMIERZAJĄCE DO USTALENIA NIERÓWNYCH UDZIAŁÓW
Ustalenia nierównych udziałów można żądać jedynie w razie ustania wspólności majątkowej w postępowaniu toczącym się przed sądem. Z żądaniem takim może wystąpić każde z małżonków. W razie śmierci jednego z małżonków, z żądaniem ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym mogą wystąpić jego spadkobiercy, ale tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji, przy czym bez znaczenia jest, czy zmarł on przed czy po prawomocnym zakończeniu.
Zasadniczo ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym można żądać w postępowaniu o podział tego majątku. W razie sporu w tym przedmiocie sąd może wydać postanowienie wstępne. Niedopuszczalne jest zgłoszenie żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym dopiero w postępowaniu apelacyjnym – przed sądem drugiej instancji.
Zgodnie z regułą ciężaru przeprowadzenia dowodu (art. 6 Kodeksu cywilnego) ciężar wykazania istnienia przesłanek warunkujących ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym spoczywa na tym, kto zgłosił wniosek o ustalenie nierównych udziałów.
W praktyce sądowej nieczęsto dochodzi do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, gdyż jest to wyjątek od zasady, zgodnie z którą udziały te mają być równe. Jednak w niektórych sytuacjach, przy istnieniu ważnych powodów oraz różnej skali przyczynieniu się małżonków do powstania majątku wspólnego, warto taki wniosek do sądu przedstawić.
Adwokat Karol Trzaska
Autorka kazusu Katarzyna Koć
Wyciąg z ustawy
Art. 43 § 1. Oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym.
§ 2. Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku.
§ 3. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.
