Wspólność majątkowa (ustawowa) między małżonkami powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa z mocy samej ustawy i co do zasady obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub jednego z nich (art. 31 § 1 k.r.o.). Tym samym wspólność majątkowa jest przypisaną małżeństwu cechą ustrojową. Aby nie narażać interesów małżonków i rodziny konieczne jest czasem ustanowienie rozdzielności majątkowej.
Zgodnie z brzmieniem art. 52 k.r.o z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez Sąd rozdzielności majątkowej. W oparciu zaś o art. 47 § 1 kro małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa).
Ponadto ustrój rozdzielności majątkowej powstaje ex lege, niezależnie od woli małżonków, w następujących sytuacjach: w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (zarówno ubezwłasnowolnienia całkowitego jak również częściowego) lub ogłoszenia upadłości (art. 53 § 1 kro), orzeczenia separacji (art. 54 § 1 kro). Wspólność majątkowa ustaje także wskutek rozwodu i śmierci jednego z małżonków, ponieważ wówczas ustaje małżeństwo traktowane jako prawnie uznany związek mężczyzny i kobiety.
Rozdzielność majątkową można zatem ustanowić na dwa sposoby, tj. sporządzić umowę w formie aktu notarialnego u notariusza bądź wystąpić z pozwem o ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd rejonowy. W pierwszym z przypadków oboje małżonkowie muszą stawić się przed notariuszem i dobrowolnie podpisać tzw. intercyzę – jest to sposób mniej czasochłonny, ale jednak tylko dla tych, którzy dobrowolnie wyrażają zgodę na takie rozwiązanie. Niekiedy jednak to sąd musi rozstrzygnąć, czy małżonkowie w dalszym ciągu mają trwać w ustawowej wspólności, czy z ważnych powodów należy orzec o zmianie ustroju majątkowego.
Kierując pozew do sądu rejonowego o ustanowienie rozdzielności majątkowej należy mieć na uwadze to, że sprawy z art. 52 k.r.o. są sprawami majątkowymi i dlatego wymienione w tym przepisie ważne powody także powinny mieć charakter majątkowy. „(…) Jako ważne powody wskazuje się między innymi: trwonienie przez jednego małżonka wspólnego majątku (hulaszczy tryb życia, alkoholizm, rażąco niegospodarne postępowanie), zaciąganie długów, które mogą być egzekwowane z majątku wspólnego, nieprzyczynianie się do powiększenia majątku wspólnego przez uchylanie się od pracy, zatrzymanie majątku wspólnego dla siebie, niedopuszczanie drugiego współmałżonka do korzystania z niego, separacja faktyczna, która uniemożliwia współdziałanie małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym” [Komentarz do art. 52 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz.U.64.9.59), [w:] M. Olczyk, Komentarz do ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw].
Kolejną kwestią jaka wiąże się z ustanowieniem rozdzielności majątkowej przez sąd jest data, z jaką ma zostać rozdzielność orzeczona. Zgodnie z art. 52 § 2 k.r.o. rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia, tj. chodzi o dzień wydania wyroku. W wyjątkowych wypadkach Sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności, jeśli małżonkowie żyli w rozłączeniu. Przykładem może być tu wieloletnie mieszkanie i życie z dala od siebie (tzw. separacja faktyczna). Nawiązując do separacji faktycznej małżonków, musi się ona z kolei cechować brakiem możliwości współdziałania w zarządzie tym co małżonkowie posiadają wspólnie, aby rozważać orzeczenie rozdzielności z datą wsteczną. W orzecznictwie Sądu Najwyższego akcentuje się także z naciskiem, że przy ustalaniu wcześniejszej daty sąd powinien brać pod uwagę nie tylko interesy małżonków, ale także wierzycieli, gdyż zdarza się, że małżonkowie wnosząc o rozdzielność majątkową z datą wsteczną chcą ochronić swój majątek przed egzekucją.
Przykładem sytuacji warunkującej ustanowienie ustroju rozdzielności majątkowej z datą wsteczną jest np. opuszczenie przez jednego z małżonków rodziny, udanie się za granicę i nieutrzymywanie żadnych relacji z drugim małżonkiem, tj. brak wykazywania zainteresowania życiem osobistym i sytuacją materialną pozostałego na miejscu małżonka. Jeśli taka sytuacja trwa nieprzerwanie przez np. kilka lat, to wówczas niewątpliwym pozostaje, że żądanie ustanowienia rozdzielności majątkowej z datą wsteczną jest zasadne.
Istotnym jest, że orzeczenie separacji bądź rozwodu z mocy ustawy powoduje rozdzielność majątkową małżonków od chwili uprawomocnienia się orzeczenia. W orzecznictwie dopuszczalne uznaje się jednak przypadki zniesienia małżeńskiej wspólności majątkowej z datą wsteczną po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego, jeżeli powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej zostało wytoczone przed tą datą. Nie jest natomiast możliwe po ogłoszeniu upadłości małżonka ustanowienie rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą niż data ogłoszenia upadłości (art. 125 ust. 2 Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U.09.175.1361).
Ponadto należy podkreślić, że sprawy o ustanowienie rozdzielności majątkowej podlegają rozpoznaniu przez sądy rejonowe bez względu na wartość przedmiotu sporu w trybie postępowania odrębnego.
Jak wynika z powyższego, małżonek może wnosić o orzeczenie rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą, w tym z datą wcześniejszą niż złożenie pozwu. Należy jednak pamiętać, że niezbędne jest tu uzasadnienie. Nie mogą to być tylko przypuszczenia, bowiem nawet fakt, ze drugi małżonek zgodzi się z żądaniem pozwu, nie zwalnia sądu z obowiązku ustalenia „ważnych powodów” zniesienia wspólności ustawowej i zbadania czy istniały takie powody w dacie przyjętej w pozwie, mającej wyznaczać „wsteczny” termin ustanowienia rozdzielności majątkowej. W praktyce orzeczenia takie wydawane są rzadko i tylko w wyjątkowych przypadkach, ale są możliwe.
- Opr. Ewa Łojek-Zacheja
