Pytanie: Dwaj młodzi mężczyźni zostali zatrzymani przez policję podczas napadu rabunkowego na sklep monopolowy. Obaj są nieletni. Rodzice włamywaczy zdają sobie sprawę, że synom zostaną postawione zarzuty i sprawa rozstrzygnie się w sądzie. Chcieliby wobec tego wiedzieć czy mają prawo ubiegać się o obrońcę (albo obrońców) z urzędu i kiedy może zostać on przyznany?
W procesie karnym zarówno podejrzanemu jak oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Zasada prawa do obrony w odniesieniu do postępowania karnego jest uregulowana w artykule 6 Kodeksu postępowania karnego (Dz.U z 1997r. Nr 89, poz.555 z późn. zm.) zwanym dalej przeze mnie „kpk”, który brzmi: „Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć” oraz art. 42 ust.2 Konstytucji RP (Dz.U. z 1997r. Nr 78, poz.483 z późn. zm.) zgodnie z którym :„Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.”
Dodatkowo art.79 §1 pkt 1 kpk wprowadza obronę obligatoryjną dla nieletnich czyli nakazuje obowiązkowy udział obrońcy w sprawach przeciwko nieletnim.
Nieletnim w postępowaniu w sprawach o czyny karalne jest osoba, która dopuściła się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyła lat 17 (art. 1 § 1 pkt 2 i § 2 pkt 1 ustawy z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich – tekst jednolity: Dz.U. z 2010 roku Nr 33, poz.178 z późn.zm.). W rezultacie sprawca przestępstwa, który ukończył 17 lat i nie przekroczył 18 roku życia jest traktowany według kodeksu karnego jako dorosły (art. 10 § 1 kk) (pomimo tego, że zgodnie z prawem cywilnym jest osobą małoletnią).
Reprezentowanie interesów nieletnich przez obrońcę (albo obrońców) ustanowionego z wyboru bądź obrońców wyznaczonych z urzędu będzie więc w opisanym przypadku obowiązkowe. W niniejszej sprawie ważne jest, że gdyby nieletni oskarżeni (a de facto ich przedstawiciele ustawowi, którymi przeważnie są rodzice) nie ustanowili obrońcy (albo obrońców) z wyboru, to wymagane będzie wyznaczenie obrońców z urzędu przez prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 81 § 1 kpk). Wymaga podkreślenia, że ustawowy nakaz z art. 79 § 1 pkt 1 kpk nie jest uzależniony od wykazania przez nieletnich oskarżonych, iż spełniają warunki wymienione w art. 78 § 1 kpk, tj. od wykazania, że nie są w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (czyli od dowiedzenia trudnej sytuacji materialnej). Ponadto nakaz z art. 79 § 1 pkt 1 kpk nie jest uzależniony od jakiejkolwiek inicjatywy nieletnich oskarżonych, tj. nie muszą oni składać wniosków o wyznaczenie obrońcy z urzędu.
Reasumując: niezależnie od sytuacji materialnej oraz aktywności procesowej nieletni oskarżeni muszą być reprezentowani przez obrońcę w procesie karnym. W sytuacji jeśli nie ustanowią obrońcy (albo obrońców) z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy będzie musiał wyznaczyć dla nich obrońców z urzędu. Gdyby prezes sądu nie wyznaczył nieletnim oskarżonym obrońców z urzędu, przy jednoczesnym braku obrony z wyboru, to wówczas zaistniałaby bezwzględna przyczyna odwoławcza skutkująca obligatoryjnym uchyleniem zaskarżonego wyroku przez sąd II instancji niezależnie od granic zaskarżenia, podniesionych zarzutów oraz wpływu tego uchybienia na treść orzeczenia (art. 439 § 1 pkt 10). W rezultacie procedowanie przez sąd I instancji i wydanie wyroku przy braku wyznaczonych obrońców z urzędu dla nieletnich oskarżonych (i przy jednoczesnym braku obrony z wyboru) byłoby bezsensowne ze względu na obarczenie takiego wyroku jednym z największych uchybień procesowych, skutkującym uchyleniem zaskarżonego wyroku.
Warto także wspomnieć, że gdyby sprawcy napadu rabunkowego nie byli osobami nieletnimi, lecz ukończyli 17 lat i nie dysponowali środkami finansowymi umożliwiającymi im ustanowienie obrońców z wyboru, to wówczas mogliby się ubiegać o wyznaczenie obrońców z urzędu na podstawie art. 78 kpk. Wyjaśnień, dla kogo jest przewidziana możliwość ustanowienia obrońcy z urzędu, udziela art. 78§1 kpk, który brzmi: „Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny”. Zatem podstawą do wyznaczenia adwokata z urzędu będzie wniosek wraz z uzasadnieniem stanowiska. Szersze rozwinięcie tego tematu można znaleźć m.in. w Komentarzu Kodeksu postępowania karnego, Tom I z 2010r. pod red. Jana Grajewskiego, z którego treści dowiadujemy się, że „Ustawa nie określa sposobu, w jakim oskarżony powinien wykazać niemożność poniesienia kosztów obrony. W zależności od realiów danej sprawy mogą to być różnego rodzaju poświadczenia zawierające dane o jego zarobkach, o wysokości renty lub emerytury, o posiadanym majątku, stanie rodzinnym, jak również o stanie zdrowia (własnym lub członków rodziny) powodującym zwiększone wydatki. Okolicznościami uzasadniającymi żądanie oparte na cytowanym przepisie mogą być: pozostawanie bez pracy, pobieranie nauki, pozostawanie na utrzymaniu rodziców lub opiekunów, zobowiązania alimentacyjne itp.”
Opr. Ewa Łojek- Zacheja
