23 października 2011 roku weszła w życie zmiana Kodeksu cywilnego wprowadzająca do prawa spadkowego instytucję zapisu windykacyjnego. Ma ona ułatwić rozporządzanie majątkiem.
Dotychczasowe i nadal obowiązujące prawo pozwala za pomocą testamentu przekazać majątek, ale tylko w częściach ułamkowych. Spadkodawca powołuje do dziedziczenia całości lub części spadku określone osoby (bądź osobę). Nie może przekazać poszczególnych przedmiotów majątkowych konkretnym osobom, na przykład samochodu córce, a domu synowi. By mogli oni stać się właścicielami składników spadku, muszą uzyskać (w sądzie lub u notariusza) stwierdzenie nabycia spadku, a potem dokonać działu spadku. To dlatego sprawy spadkowe trwają tak długo.
W testamencie można też dokonać tak zwanego zapisu zwykłego, czyli zobowiązać spadkobierców do wydania określonej rzeczy wskazanej osobie, na przykład córka ma podarować cenny obraz kuzynce. Zapis taki wywołuje jedynie skutki obligacyjne, czyli określona osoba nie nabywa przedmiotu z chwilą otwarcia spadku, może tylko domagać się od spadkobierców wykonania zapisu. Taka regulacja powoduje liczne spory i procesy sądowe mające na celu przymuszenie spadkobierców do wykonania zapisów na rzecz osób uprawnionych.
Nowy zapis windykacyjny ma ułatwić dysponowanie własnym majątkiem i sprawić, że sprawy spadkowe będą krótsze.
Wprowadza go art. 9811 § 1 i następne Kodeksu cywilnego. Teraz możemy zapisać konkretny składnik swojego majątku wskazanej, dowolnie wybranej osobie. Staje się ona jej prawowitym właścicielem w chwili śmierci spadkodawcy. Potwierdzić to musi sąd lub notariusz (nabycie spadku), ale pominięty zostaje etap dzielenia majątku. Przedmiot zapisu windykacyjnego zostaje wyłączony z masy spadku i żaden ze spadkobierców nie może rościć sobie do niego praw. Jeśli przedmiot zapisu windykacyjnego jest we władaniu któregoś ze spadkobierców, ma on obowiązek wydać go osobie wskazanej w zapisie windykacyjnym jako nowy właściciel.
Wprowadzenie do polskiego systemu prawnego zapisu windykacyjnego powoduje pojawienie się nowej grupy podmiotów w związku z dziedziczeniem – poza spadkobiercami oraz osobami nabywającymi wskutek śmierci spadkodawcy uprawnienia o charakterze obligacyjnym (zapisobiercy z zapisów zwykłych, beneficjenci poleceń), występują zapisobiercy z zapisów windykacyjnych, których sytuacja prawna jest odmienna od sytuacji wymienionych wyżej grup podmiotów.
Zapis windykacyjny można sporządzić tylko u notariusza
Zapis windykacyjny wymaga precyzyjnego sformułowania, by nie było wątpliwości, co jest przedmiotem zapisu i komu on przypada. Dlatego może on zostać ustanowiony tylko w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Zapis w testamencie napisanym własnoręcznie nie zostanie wzięty pod uwagę, choć sam testament będzie miał moc prawną.
Zapis windykacyjny może zostać ustanowiony na rzecz kilku osób, czyli jeden przedmiot może przypaść kilku osobom na współwłasność. Wielkość udziałów we wspólnym prawie może określić spadkodawca, a w przypadku braku takiego określenia dziedziczą oni w częściach równych.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być:
1) rzeczy oznaczone co do tożsamości, a więc wszelkie ruchomości i nieruchomości,
2) zbywalne prawa majątkowe,
3) przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolne,
4) ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Zapis uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu
W myśl art. 9813§ 1 KC zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Zatem nie można uczynić zapisu, w którym przekazuje się określonej osobie np. własność nieruchomości z chwilą, gdy ta ukończy 16 lat lub pod warunkiem, że przestanie nadużywać alkoholu albo też podejmie pracę. Dodanie warunku lub terminu nie pociąga za sobą, co do zasady, nieważności ustanowienia zapisu windykacyjnego, a jedynie dodany warunek lub termin uważa się za nieistniejące (tak jakby go nie było). Zapis traktowany jest wówczas jako bezwarunkowy lub bezterminowy. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny staje się nieważny.
Zgodnie z art. 9813§ 2 KC zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego.
Odpowiednie stosowanie innych przepisów
W myśl art. 9815 KC przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się odpowiednio także do zapisów windykacyjnych. Zatem zapis windykacyjny może zostać ustanowiony na rzecz osoby fizycznej, która żyje w chwili otwarcia spadku bądź jest w tej chwili poczęta i urodzi się żywa oraz osoby prawnej.
Zapisobierca windykacyjny może zostać uznany za niegodnego z przyczyn w trybie określonym w art. 928-930 KC i zostaje wówczas wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
Zgodnie z art. 929 KC uznania zapisobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku
Przyjęcie zapisu
Zapisobierca windykacyjny może zapis odrzucić lub przyjąć. Nie można przyjąć tylko wybranej części przedmiotu zapisu windykacyjnego (np. przy zapisie gospodarstwa rolnego przyjąć tylko część gospodarstwa w postaci parku maszynowego).
Zapisobierca windykacyjny powinien złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu zapisu w terminie sześciu miesięcy od chwili, gdy dowiedział się o ustanowionym na jego rzecz zapisie windykacyjnym. Jeżeli w powyższym terminie oświadczenie nie zostanie złożone, zapisobierca jest traktowany tak, jakby zapis przyjął. Przyjęcie zapisu nie może nastąpić pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu, gdyż jest wówczas nieważne. Powinno ono zostać złożone przed sądem lub notariuszem i nie może zostać odwołane.
Podsumowanie:
1. Zapis windykacyjny sprawia, że łatwiej jest spełnić wolę spadkodawcy, czyli przekazać konkretne składniki majątku określonym osobom.
2. Dzięki nowemu prawu można uniknąć dzielenia na części przedsiębiorstw rodzinnych, czy gospodarstw, bo wskazane osoby przejmują je w całości.
3. Reszta spadku nie objęta zapisem windykacyjnym podlega dziedziczeniu według dotychczasowego prawa.
- Opr. mec. Karol Trzaska
